Kóríander er vinsæl jurt í matargerð víða um heim og er mikið notað í kryddblöndur. Til að rækta kóríander er mikilvægt að huga að réttu umhverfi og aðstæðum sem henta plöntunni. Plantan dafnar best í vel framræstum, lífrænum jarðvegi með hlutlausu eða örlítið súru sýrustigi. Góð jarðvegsblanda með ríkulega næringu tryggir sterka plöntu og eykur uppskeru.
Kóríander er viðkvæm fyrir of miklum hita, sérstaklega þegar kemur að því að hindra að hún blómgist of snemma. Ef hitastig verður of hátt, þá hættir plantan að mynda blöð og fer í fræmyndun. Það getur dregið úr uppskeru laufblaðanna sem eru notuð í matargerð. Best er að rækta kóríander í tempruðu veðri. Kjör hitastig er á bilinu 15 til 25 gráður á Celsíus.
Við sáningu á kóríander er gott að planta fræjunum beint í moldina frekar en að forrækta þau innandyra, þar sem plöntan þolir illa tilfærslu. Fræin eru oftast tvö saman í hýði og hægt er að nudda þeim varlega saman til að flýta fyrir spírun. Best er að sá á um tveggja sentimetra dýpi í jarðveginn og með um fjögurra til sex sentimetra millibili. Ef ætlunin er að rækta kóríander til að safna fræjum, má leyfa plöntunum að stækka og blómstra. Ef laufin eru aðalmarkmiðið er gott að klippa reglulega til að tefja fyrir blómgun.
Vökvun er mikilvæg, þar sem kóríander þarf stöðugan raka til að dafna. Best er að vökva reglulega með léttu magni vatns og tryggja gott frárennsli í jarðveginum. Ef plantan þornar um of, getur það ýtt undir hraðari blómgun og þannig dregið úr gæðum laufanna. Notkun á lífrænu yfirlagi á moldina getur hjálpað til við að halda raka og vernda rætur plantunnar fyrir miklum hitasveiflum.
Uppskera fer eftir því hvort kóríander er ræktað fyrir laufblöðin eða fræin. Ef laufin eru meginmarkmiðið, er best að tína þau þegar þau eru fersk og græn, venjulega þegar plönturnar hafa náð um 15 til 20 sentímetra hæð. Best er að klippa þau rétt fyrir notkun þar sem þau visna fljótt eftir uppskeru. Ef fræin eru notuð þarf að leyfa plöntunni að blómstra og mynda fræbelgi sem hægt er að safna þegar þeir eru orðnir brúnir og þurrir. Fræin má geyma á þurrum og svölum stað og mala eftir þörfum fyrir matargerð.
Kóríander er tiltölulega auðvelt að rækta en getur orðið fyrir skaðvöldum eins og blaðlúsum og sveppasjúkdómum ef raki verður of mikill. Þéttar gróðursetningar og regluleg loftun geta dregið úr sjúkdómum, auk þess sem lífræn varnarefni eins og neem-olía geta hjálpað til við að halda meindýrum í skefjum. Með réttri umhirðu og skilyrðum er hægt að rækta kóríander í garði, gróðurhúsi eða jafnvel í pottum á svölum og njóta ferskra kryddjurta allt árið um kring.
Saga og uppruni
Kóríander (Coriandrum sativum) er talin ein elsta krydd- og lækningajurt heimsins, með rætur sem rekja má allt aftur til forn-Egyptalands, Mesópótamíu og forngrísku menningarinnar. Fræ hafa fundist í egypskum grafhýsum og eru nefnd í Biblíunni, sem sýnir hversu lengi plantan hefur verið notuð. Rómverjar fluttu kóríander til Evrópu, og með tímanum dreifðist hann um allan heim.
Nafn og tvöföld notkun
Orðið „kóríander“ kemur úr grísku orðinu koriannon, sem gæti hafa átt við sérstakan ilm plöntunnar. Það sem gerir kóríander sérstakt er að bæði laufin og fræin eru notuð í matargerð en með mjög ólíkan bragð- og ilmeiginleika. Kóríanderblöð hafa ferskt sítruslegt bragð, á meðan fræin eru hlýrri, örlítið sætt og minna á kúmen. Í Bandaríkjunum er laufið oft kallað „cilantro“, á meðan orðið „coriander“ er notað fyrir fræin.
Heilsufarslegir kostir
Kóríander hefur lengi verið notaður sem lækningajurt vegna andoxunareiginleika sinna og hefur ýmsa heilsufarslega kosti. Plöntan inniheldur mikið magn C-vítamíns, K-vítamíns og andoxunarefna. Sumar rannsóknir benda til þess að hún geti hjálpað við að lækka blóðsykur, bæta meltingu og vinna gegn bakteríum. Kóríander er einnig talinn hafa afeitrandi eiginleika og getur hjálpað líkamanum að losa sig við þungmálma.
Kóríander í mismunandi menningarheimum
Kóríander er mikilvægur í mörgum þjóðlegum eldhúsum um allan heim. Það er lykilhráefni í mexíkóskri salsasósu, tælenskum curry-réttum, indverskum garam masala og mið-austurlenskum matargerð. Fræin eru oft notuð í súrum gúrkum, brauðgerð og sem grunnkrydd í mörgum austurlenskum réttum.
Ræktun í mismunandi umhverfi
Þótt kóríander vaxi best í tempruðu loftslagi, þá er hægt að aðlaga ræktunina eftir aðstæðum. Í heitari svæðum er mælt með því að rækta hann í hálfskugga og tryggja reglulega vökvun til að koma í veg fyrir of snögga blómgun. Í kaldara loftslagi má sá honum á vorin og haustin, en í mjög köldum svæðum getur innanhúsræktun í pottum verið góður valkostur. Ef kóríander er ræktaður í potti er best að velja dýpri ílát þar sem hann myndar langar rætur.
Afbrigði og mismunandi tegundir
Til eru mismunandi afbrigði kóríanders sem henta misvel eftir því hvort ætlunin sé að nýta laufblöðin eða fræin. Sum afbrigði eru kynbætt sérstaklega til að tefja blómgun, svo sem ‘Slow Bolt’ sem er vinsælt meðal ræktenda. Ef áherslan er á fræ, er gott að velja hefðbundna tegund sem blómstrar hratt.
Geymsla og notkun
Þar sem kóríanderblöð visna fljótt eftir uppskeru, er best að geyma þau í plastpoka vafin í pappírsþurrku í ísskáp eða frysta þau til að varðveita ferskleika. Fræin eru endingarbetri og geymast lengi á þurrum og loftþéttum stað. Til að fá mesta bragðið úr fræjunum er gott að rista þau létt á pönnu áður en þau eru mulin.
Kóríander er einstaklega fjölhæf og áhugaverð planta, bæði í ræktun og notkun. Hvort sem þú vilt bæta bragðið í réttina þína, rækta það í eldhúsglugganum eða nýta heilsufarslega eiginleika plöntunnar, þá er kóríander jurt sem býður upp á ótal möguleika.